Karanga: Ngā reo o ngā Wāhine Māori
In 1995, as part of the celebration of Te Tau o Te Reo Māori (Māori Language Year) , the Ministry of Women's Affairs (now Ministry for Women) arranged for Māori women to be interviewed in te reo Māori.
The interviews were recorded, and portraits of the women involved were taken. In 2005/6 the project was updated and the tapes converted into DVDs. At each of these times, the tapes and DVDs have been freely and widely distributed to libraries, schools and interested individuals.
1Kaupapa: Te Reo Karanga
Iranui HaigIwi: Te Whānau a Ruataupare
Heni SunderlandIwi: Rongowhakaata, Ngāti Tāmanuhiri, Te Atiawa
Te Rangiaroha Huhana ClarkeIwi: Waikato, Taranaki Tūturu, Ngāti Kahungunu
Te Ripowai HigginsIwi: Ngāi Tuhoe
Kaikōrero
Iranui Haig
Iwi: Te Whānau a RuataupareHeni Sunderland
Iwi: Rongowhakaata, Ngāi Tāmanuhiri, Te AtiawaTe Rangiaroha Huhana Clarke
Iwi: Waikato, Taranaki Tūturu, Ngāti Kahungunu
Kaiuiui
Te Ripowai Higgins
Iwi: Ngāi Tuhoe
2Kaupapa: Te Wahine Tapairu
Matarena Rau-KupaIwi: Ngāti Mutunga, Taranaki Whānui
Rt Rev Ismalia Jane Davenport ManahiIwi: Kai Tahu, Te Iwi Morehu, Waitaha, Kati Mamoe, Ngāti Toa Rangatira
Te Ripowai HigginsIwi: Ngāi Tuhoe
Kaikōrero
Matarena Rau-Kupa
Iwi: Ngāti Mutunga, Taranaki WhānuiRt Rev Ismalia Jane Davenport Manahi
Iwi: Kai Tahu, Te Iwi Morehu, Waitaha, Kati Mamoe, Ngāti Toa Rangatira
Kaiuiui
Te Ripowai Higgins
Iwi: Ngāi Tuhoe
Kōrero: Ka kōrerohia ngā āhuatanga o te wahine tapairu – ‘he tūraka mokemoke’ he kaimahi mō te hapori whānui, he tūnga ā-wairua ki ngā tūpuna, tae atu ki te mana o te reo.
Comment: The role of being the ‘oldest female’ is described as ‘ a lonely position’ working for the community, guided spiritually by the ancestors. They also talk of the importance of the Māori language.
3Kaupapa: Te mauri me te wairua o te reo Māori
Miria SimpsonIwi: Ngāti Awa, Te Arawa
Heni SunderlandIwi: Rongowhakaata, Ngāi Tāmanuhiri, Te Atiawa
Te Ripowai HigginsIwi: Ngāi Tuhoe
Kaikōrero
Miria Simpson
Iwi: Ngāti Awa, Te ArawaHeni Sunderland
Iwi: Rongowhakaata, Ngāti Tāmanuhiri, Te Atiawa
Kaiuiui
Te Ripowai Higgins
Iwi: Ngāi Tuhoe
Kōrero: Ko te reo te mauri o te mana Māori – he matapaki, he wetewete i ngā āhuatanga o tēnei whakataukī me te kōrero anō, ka kore tō reo Māori, he aha koe.
Comment: The language is the life-force of Māori prestige – the speakers discuss and analyse this proverb and the question, if you have no Māori language, what are you?
4Kaupapa: Te Reo Māori
Kāterina Te Heikōkō MatairaIwi: Ngāti Porou
Kaikōrero
Kāterina Te Heikōkō Mataira
Iwi: Ngāti Porou
Kōrero: Ka kōrero a Kāterina Mataira, kaiwhakaako, kaimahi toi, kaituhituhi hoki, mō ngā tīmatatanga o te momo ako reo e kīiā ana, ko te mahi rākau, i Whītī. Ka hoki ōna mahara ki a Ngōi Pewhairangi me ngā wānanga reo i whakahaerehia ai e te Kāhui Mātauranga ā-Pakeke mō ngā mano ākonga, kua huri i nāianei hei pouako mō Te Ataarangi.
Comment: Teacher, artist and writer Kāterina Mataira discusses the origins of the Māori language learning methodology we now know as ‘the rākau method’ which she came across while teaching in Fiji. She recalls the important role of Ngōi Pewhairangi and the Adult Education courses run for hundreds of learners of Māori, many of whom are now Te Ataarangi tutors.
5Kaupapa: Te Kōrero Pūrākau
Te Kiripuai Te Ao MarereIwi: Ngāti Raukawa, Ngāti Toa Rangatira
Tawini RangihauIwi: Ngāi Tuhoe, Te Arawa
Kaikōrero
Te Kiripuai Te Ao Marere
Iwi: Ngāti Raukawa, Ngāti Toa Rangatira
Kaiuiui
Tawini Rangihau
Iwi: Ngāi Tuhoe, Te Arawa
Kōrero: Mā te korero pūrākau e maumahara ai ngā tūpuna me ā rātou korero whakakata ā, mā reira hoki e mau tonu ai tō tātau reo Māori.
Comment: Story-telling reminds us of our ancestors and some of their hard-case stories. It also helps us hold on to the Māori language.
6Kaupapa: Te Ataarangi
Kirihou TemaraIwi: Ngāi Tuhoe
Rukuwai DanielIwi: Tuhourangi, Te Arawa
Tawini RangihauIwi: Ngāi Tuhoe, Te Arawa
Kaikōrero
Kirihou Temara
Iwi: Ngāi TuhoeRukuwai Daniel
Iwi: Tuhourangi, Te Arawa
Kaiuiui
Tawini Rangihau
Iwi: Ngāi Tuhoe, Te Arawa
Kōrero: He kaupapa hou Te Ataarangi hei ako i te reo Māori i te kāinga, i te kura me te hapori hoki me te mōhio anō, he rerekē te reo o ia reanga tangata engari, ko te mea nui, kei te kōrerohia tonutia te reo Māori.
Comment: Te Ataarangi is a new concept for learning the Māori language at home, at school and in the community. Even though the language changes with each generation, it is still being spoken.
7Kaupapa: Te Kōhanga Reo
Henrietta MaxwellIwi: Ngāti Porou
Tawini RangihauIwi: Ngāi Tuhoe, Te Arawa
Keri KaaIwi: Ngāti Kahungunu, Ngāti Porou
Kaikōrero
Henrietta Maxwell
Iwi: Ngāti PorouTawini Rangihau
Iwi: Ngāi Tuhoe, Te Arawa
Kaiuiui
Keri Kaa
Iwi: Ngāti Kahungunu, Ngāti Porou
Kōrero: Ka tipu ake te kōhanga reo hei urupare ki ngā rangahau a te NZCER e mea ana kei rite te ngaro o te reo ki te moa ā, ka kōrerohia ngā tīmatatanga mai i te Hui Whakatauira (1981), tae atu ki ōna painga ki tētahi whaea me tana tamāhine.
Comment: The kōhanga reo movement emerged as a response to the research of Dr. Richard Benton ( and the fear of the language dying out like the moa bird). They describe its beginnings from the Hui Whakatauira in 1981 and the benefits to one mother and her daughter.
8Kaupapa: Kura Kaupapa Māori
Tuakana NepeIwi: Ngāti Porou
Cathy DewesIwi: Te Arawa, Ngāti Porou
Tawini RangihauIwi: Ngāi Tuhoe, Te Arawa
Kaikōrero
Tuakana Nepe
Iwi: Ngāti PorouCathy Dewes
Iwi: Te Arawa, Ngāti Porou
Kaiuiui
Tawini Rangihau
Iwi: Ngāi Tuhoe, Te Arawa
Kōrero: He patu wairua te mātauranga a te Pākehā ā, ko ngā tamariki Māori te papa. Ka kōrerohia te kaupapa o te mātauranga Māori ki raro i te maru o Te Aho Matua hei huarahi kē mō ngā tamariki e puta mai ana i te kōhanga reo.
Comment: The Pākehā education system demeans Māori values and our children suffer. An alternative system for graduates of kōhanga reo, one that promotes Māori knowledge, under the guidance of Te Aho Matua, is discussed.
9Kaupapa: Ngā Kaiwhakaako
Hine Tapuarau Delamere AmoamoIwi: Te Whānau a Apanui, Whakatohea
Mereana HondIwi: Taranaki
Keri KaaIwi: Ngāti Kahungunu, Ngāti Porou
Kaikōrero
Hine Tapuarau Delamere Amoamo
Iwi: Te Whānau a Apanui, WhakatoheaMereana Hond
Iwi: Taranaki
Kaiuiui
Keri Kaa
Iwi: Ngāti Kahungunu, Ngāti Porou
Kōrero: Ko ngā huarahi whakaako i te reo Māori te aronga o ngā korero a te tokorua nei. Ko tētahi kei te kura tuarua, ko tētahi atu kei te whare wānanga e mahi ana ā, ka kōrerohia ngā taumahatanga me ngā painga o te whakaako reo.
Comment: The speakers describe their methods of teaching Māori; one is at a secondary school and the other at a university. The difficulties and benefits are discussed.
10Kaupapa: Ngā Ākonga
Kylie BrownIwi: Te Aupouri, Ngā Puhi
Aneta RawiriIwi: Ngāti Hine, Ngāti Rangi, Te Ati Haunui a Paparangi
Tawini RangihauIwi: Ngāi Tuhoe, Te Arawa
Kaikōrero
Kylie Brown
Iwi: Te Aupouri, Ngā PuhiAneta Rawiri
Iwi: Ngāti Hine, Ngāti Rangi, Te Ati Haunui a Paparangi
Kaiuiui
Tawini Rangihau
Iwi: Ngāi Tuhoe, Te Arawa
Kōrero: Nā te korenga o te reo Māori i te kāinga me te kura, kua kaha ngā wāhine nei ki te ako i te reo i te whare wānanga. Kātahi ka hoki atu ki te wā kāinga ki te tautoko i te whānau, te hapū me te iwi.
Comment: Due to the absence of Māori in the home and at school, these women are determined to learn the language at university and on graduation, will return to their homelands to support the survival of the language.
11Kaupapa: Kapa Haka
Tihi PuanakiIwi: Ngāti Hine
Te Rita PapescheIwi: Ngāti Porou
Tawini RangihauIwi: Ngāi Tuhoe, Te Arawa
Kaikōrero
Tihi Puanaki
Iwi: Ngāti HineTe Rita Papesche
Iwi: Ngāti Porou
Kaiuiui
Tawini Rangihau
Iwi: Ngāi Tuhoe, Te Arawa
Kōrero: Ki ngā wāhine nei, mā te waiata e ora ai te reo Māori, he taonga tuku iho. Ka kōrerohia hoki ngā āhuatanga rerekē ā-iwi o te tū o te wahine ki runga i te atamira.
Comment: These women believe that by singing the language will add impetus to its survival as a treasure from our ancestors. They also discuss the various tribal stances of women on the kapa haka stage.
12Kaupapa: Waiata Hou
Ringiringi ManawaitiIwi: Ngāti Maniapoto
Kuini WanoIwi: Ngāi Tuhoe
Tawini RangihauIwi: Ngāi Tuhoe, Te Arawa
Kaikōrero
Ringiringi Manawaiti
Iwi: Ngāti ManiapotoKuini Wano
Iwi: Ngāi Tūhoe
Kaiuiui
Tawini Rangihau
Iwi: Ngāi Tuhoe, Te Arawa
Kōrero: Kei ia whakatipuranga wahine ōna ake momo kaiwaiata, momo pūoro hoki.
Comment: Each generation of women has its own singers and type of music.
13Kaupapa: Te Tā Pukapuka
Hepora YoungIwi: Ngāti Tuara, Ngāi Kearoa
Tawini RangihauIwi: Ngāi Tuhoe, Te Arawa
Kaikōrero
Hepora Young
Iwi: Ngāti Tuara, Ngāi Kearoa
Kaiuiui
Tawini Rangihau
Iwi: Ngāi Tuhoe, Te Arawa
Kōrero: E ai ki te kaikōrero, me Māori tonu te kairangahau i ngā kaupapa Māori ā, mā konā e tika ai ā tātau kōrero, hītori hoki pērā i te ‘Parekura o Wairau’ me Te Rauparaha.
Comment: The speaker declares that researchers of Māori history should be Māori. Only then will the true stories be told – such as the ‘ Wairau Massacre” and Te Rauparaha.
14Kaupapa: Mahi Pāpāho
Te Aomuhurangi Te Maaka JonesIwi: Te Whānau a Apanui, Whakatohea, Kai Tahu
Puhi RangiahoIwi: Ngāi Tuhoe
Tawini RangihauIwi: Ngāi Tuhoe, Te Arawa
Kaikōrero
Te Aomuhurangi Te Maaka Jones
Iwi: Te Whānau a Apanui, Whakatohea, Kai TahuPuhi Rangiaho
Iwi: Ngāi Tuhoe
Kaiuiui
Tawini Rangihau
Iwi: Ngāi Tuhoe, Te Arawa
Kōrero: Ka kōrerohia ngā pakanga o Ngā Kaiwhakapūmau i te Reo ki te Karauna kia whai mana ai te reo Māori ki raro i te Tiriti o Waitangi, mā reira e taea ai te whakatū kōtuituinga mahi pāpāho. Ko tētahi o ngā kaikōrero he kaihopu whakaahua, kōrero hoki a ngā kaumātua Māori i roto i te reo Māori anake.
Comment: The battles of Ngā Kaiwhakapūmau i te Reo with the Crown to grant official status to the Māori language are discussed and the subsequent Māori language broadcasting network. One of the speakers is the only female Māori television producer, interviewing our old people in Māori.
15Kaupapa: Te Taura Whiri i te Reo Māori
Anita MokeIwi: Ngāti Hikairo, Ngāti Paoa
Te Ripowai HigginsIwi: Ngāi Tuhoe
Kaikōrero
Anita Moke
Iwi: Ngāti Hikairo, Ngāti Paoa
Kaiuiui
Te Ripowai Higgins
Iwi: Ngāi Tuhoe
Kōrero: Ka matapakina te pūtaketanga o Te Ture Reo Māori me Te Taura Whiri i te Reo Māori tae atu ki āna mahi hei kaitiaki i te reo, pērā i te hanga kupu hou, te mahi rangahau me ngā tikanga tuhi mō te reo.
Comment: The origins of the Māori Language Act and the Māori Language Commission are discussed. The Commission’s work on lexical expansion, language research and written conventions for Māori are explained.
16Kaupapa: Kaimahi Kāwanatanga
Topsy RatahiIwi: Ngāti Kahungunu, Te Aitanga a Mahaki
Hekia ParataIwi: Ngāti Porou, Kai Tahu
Te Ripowai HigginsIwi: Ngāi Tuhoe
Kaikōrero
Topsy Ratahi
Iwi: Ngāti Kahungunu, Te Aitanga a MahakiHekia Parata
Iwi: Ngāti Porou, Kai Tahu
Kaiuiui
Te Ripowai Higgins
Iwi: Ngāi Tuhoe
Kōrero: Ko ngā wheako o te tokorua nei roto i te rāNgāi kāwanatanga te aronga o ngā korero me te whakaahua i ngā taumahatanga kei mua i te kaimahi wahine i tēnei tū āhua mahi. Me te hiahia anō, kia puta he wahine Māori ā tōna wā hei kaiwhakahaere o Te Puni Kōkiri.
Comment: The experiences of two senior women in the state sector and the difficulties they face in this high-powered environment. They raise the possibility of a Māori woman heading Te Puni Kōkiri at some time in the future.
Kōrero: He matapaki mō ngā āhuatanga o te karanga – te taha wairua, te akoako, te reo Māori.
Comment: A discussion about certain aspects of the karanga – the spiritual side, learning karanga and the importance of the Māori language.